GESCHIEDENIS

Online alumni magazine december 2021
Online alumni magazine december 2021

GESCHIEDENIS

leestijd: 4 min

De laatste maaltijd van een roofvogelmummie

tekst | Shirley Haasnoot
beeld | Christiaan Kanis, Allard Pierson

Dertien kwetsbare pakketjes zijn het, de dierenmummies van het Allard Pierson. Soms is duidelijk te zien om welk dier het gaat. Zo heeft een van de grootste mummies onmiskenbaar de vorm van een kleine krokodil. Soms is het gissen naar wat zich onder de bruine windselen bevindt. Op een zaterdag in juli 2021 werden ze zorgvuldig ingepakt en daarna vervoerd naar het Amsterdam UMC (locatie AMC), waar ze in de CT-scanner en het röntgenapparaat verdwenen. Niet eerder werden de Amsterdamse dierenmummies op deze manier onderzocht. Het leverde belangrijke informatie op, die de komende jaren door uiteenlopende wetenschappers zal worden gebruikt.

Mario Maas, UvA-hoogleraar Radiologie, en radiologisch laboranten Roel Jansen, Nick Lobé en Zosja Stenchlak, kwamen er op hun vrije dag voor naar de Meidoorndreef (‘We onttrokken geen tijd aan de zorg’). Maas had al ervaring met het scannen van objecten uit de oudheid. Eerder werden alle menselijke mummies uit het Rijksmuseum van Oudheden doorgelicht en ook de mummie van Thorn, een persoon die rond 1600 heeft geleefd, werd in het Amsterdamse ziekenhuis gescand.

‘Ik ben principieel nieuwsgierig’, zegt Maas. ‘Daarbij vind ik dat dit een onderzoek is dat hoort bij de academische wereld. We willen graag andere vakgebieden binnen de universiteit helpen.’ Maas heeft ook professionele interesse. ‘Ik ben radioloog van het steun- en bewegingsapparaat.

Natuurlijk konden we goed de dierlijke botstructuren zien en het was verrassend hoeveel overeenkomsten er waren met menselijke botstructuren. Daarnaast zagen we ook de fasciebladen, het stugge bindweefsel tussen spieren, botten en gewrichten, terug in de scan. Dat was na tweeduizend jaar nog steeds bewaard, opgedroogd maar niet verfrommeld of zo, de kwaliteit is volledig behouden. Je kunt nog steeds de structuren van een soort ophangsysteem zien, dat door de fasciebladen wordt gevormd.’

Op de scans keek Maas ook of er breuken of beschadigingen te zien waren, die mogelijk tot de dood van het dier hadden geleid. ‘Bij een van de mummies zagen we wervelbreuken, bij een andere mummie afwijkingen aan het bot, zodanig dat chronische ontsteking sterk is overwogen.’

Ben van den Bercken

‘Het stugge bindweefsel was na tweeduizend jaar
nog steeds te zien’

Roel Jansen, Ben van den Bercken en Mario Maas

En op de scan van een mummie van een roofvogel zagen de onderzoekers botjes van kleine knaagdieren, de resten van een laatste maaltijd. Het scannen van de mummies was geen push button act, vertelt Maas. ‘Je moet een object heel zorgvuldig positioneren, zodat de beelden bruikbaar zijn voor onderzoek. Dan ontstaan er ruwe data waarmee je van alles kunt, zelfs 3D-modellen maken.’

Het Allard Pierson verwierf al in 1950 de eerste drie dierenmummies, maar pas sinds ze werden doorgelicht in het Amsterdam UMC is bekend wat er precies inzit. Ben van den Bercken, conservator van de collectie Egypte nam het initiatief om de dierenmummies te laten scannen nadat het museum in 2018 in het bezit kwam van de krokodilmummie uit het rariteitenkabinet van de Britse taxidermist Walter Potter (1835-1918). ‘Met de scans wordt onze kennis van de dierenmummies steeds verder genuanceerd’, zegt Van den Bercken. ‘Van twaalf mummies weten we nu dat er dieren of dierenresten in zitten. Zo hebben we vogels, een mestkever, vissen, een kattenkop en een halve kat. Daarnaast hebben we een grote, langwerpige mummie die eruitziet als een valk.

Die valkmummie bevat geen dierlijke resten, maar misschien een prop linnen, of aarde. Is deze mummie een vervalsing? Een modern exemplaar? We weten dat nu nog niet.’

De data van het Amsterdam UMC zijn niet alleen voor archeologen, egyptologen en historici belangrijk, maar ook voor biologen. Zo zijn krokodilmummies een belangrijke bron voor de huidige kennis van soortenverspreiding in Afrika. ‘Lange tijd werd aangenomen dat de krokodilmummies die we kennen nijlkrokodillen waren, de Crocodilus niloticus, een soort die nog steeds in Egypte voorkomt’, zegt Van den Bercken. ‘Inmiddels kunnen we aantonen, door te kijken naar fysieke kenmerken zoals de bouw van de schedel, en door DNA-onderzoek, dat het vaak om een kleinere soort krokodil gaat, de Crocodilus suchus, die nu voornamelijk in Oost- en West-Afrika leeft en niet meer in Egypte.’ Van den Bercken vermoedt dat de Allard Pierson-krokodil ook tot de suchus-familie behoort. ‘Die kleinere krokodil is een zeldzame soort die bescherming nodig heeft. Het onderzoek naar de krokodilmummies kan hier uiteindelijk aan bijdragen.’

‘Van twaalf mummies weten we nu dat er dieren of dierenresten in zitten. Zo hebben we vogels, een mestkever, vissen, een kattenkop en een halve kat’

Tentoon­stelling

In de tentoonstelling Dierenmummies doorgelicht, van 11 december 2021 tot en met 9 januari 2022 in het Allard Pierson, kunnen bezoekers met de data van het Amsterdam UMC zelf doorsnedes maken van het skelet, de windselen of bloedvaten van de Allard Pierson-krokodil en een van de vogelmummies. Het is de bedoeling dat ze ook feedback geven. ‘We hopen dat het publiek ons kan wijzen op zaken waar we zelf niet aan hebben gedacht of die we over het hoofd zien’, zegt Ben van den Bercken, conservator van de collectie Egypte van het Allard Pierson.

Breng de dierenmummies tot leven en draag bij aan het project van het Amsterdams Universiteitsfonds:

ZIE VERDER

Video
Delen

Uw naam

E-mail

Naam ontvanger

E-mail adres ontvanger

Uw bericht

Verstuur

Share

E-mail

Facebook

Twitter

LinkedIn

WhatsApp