Bart Wallet werd in 2021 benoemd tot hoogleraar Joodse studies. Een gesprek over de achttiende eeuw als Sattelzeit, het unieke bronnenmateriaal in Amsterdam en de toegenomen zichtbaarheid van antisemitisme.
‘Bepaalde perioden in de Joodse geschiedenis van Amsterdam hebben veel aandacht getrokken’, zegt historicus Bart Wallet, de pas benoemde hoogleraar Joodse studies, wiens leerstoel de periode van 1500 tot heden beslaat. Hij noemt de zeventiende eeuw, de periode waarin de Portugese en Spaanse Joden naar Amsterdam kwamen en een kleurrijk deel van de stad vormden. ‘Relatief veel onderzoekers zijn bezig met die Amsterdamse Sefardim, omdat zij zo’n unieke gemeenschap vormen. Daarnaast zie je dat historici zich bezighouden met de negentiende eeuw en de Joden in de Arbeidersbeweging. En ook naar de Tweede Wereldoorlog wordt natuurlijk ongelooflijk veel onderzoek gedaan.’
Over de achttiende eeuw, de periode daartussen, is minder bekend. Toch is het de tijd waarin Amsterdam uitgroeide tot een Joodse metropool, met de grootste Joodse gemeenschap ter wereld. ‘Dan ontstaat ook het beeld dat veel mensen nog steeds hebben van Amsterdam als een Joodse stad’, zegt Wallet, die bijzondere aandacht voor deze eeuw heeft.
Rond 1795 telde Amsterdam meer dan 220.000 inwoners. De Amsterdamse Joden maakten daar zo’n tien procent van uit. Het overgrote deel, ongeveer negentig procent van die gemeenschap bestond uit Asjkenazische Joden die uit Duitsland, Oost-Europa en Rusland kwamen, vaak op de vlucht voor vervolging en armoede.
‘De achttiende eeuw is wat de Duitse historicus Reinhart Kosseleck een Sattelzeit noemt, een tussentijd, waarin je zowel traditionele als moderne patronen ziet. Sommige historici zijn in de periode van de achttiende eeuw voortdurend op zoek naar de wortels van de moderniteit en zien dat als het grote narratief’, zegt Wallet. ‘Maar ik vind het veel spannender hoe mensen op sommige punten heel traditioneel zijn, maar op andere punten open staan voor moderne ontwikkelingen en dat schijnbaar achteloos met elkaar weten te verbinden.’
‘Er ligt kilometers aan materiaal uit de Amsterdams-Joodse geschiedenis, waar nog bijna niemand naar gekeken heeft’
Die tegenstelling was in het Amsterdamse straatbeeld te zien, waar Joodse burgers volgens de laatste mode pruiken gingen dragen, terwijl ze zich evenzeer vierkant achter het gezag van de rabbijnen schaarden. Wallet noemt ook de Asjkenazische intellectueel Menachem Amelander, hoofdpersoon in zijn proefschrift over achttiende-eeuwse Jiddische geschiedschrijving. ‘Hij verdedigde hartstochtelijk dat hij voor zijn werk niet-Joodse boeken gebruikte, iets wat destijds omstreden was, maar gebruikte de kennis uit die boeken vervolgens om zeer traditionele standpunten over de messiaanse eindtijd mee te verdedigen.’
Wallet ziet de Amsterdams-Joodse gemeenschap daarbij als een diasporagemeenschap. ‘Aan de ene kant is ze sterk geworteld in de lokale context. Ze doet zelf ook erg mee in het creëren van wat het betekent om een Amsterdammer te zijn. Je ziet hoe Joden op allerlei manieren participeerden in de Amsterdamse stedelijke samenleving, dat ze met het stadsbestuur onderhandelden, bedrijven oprichtten. Aan de andere kant zijn diezelfde mensen ingebed in een transnationale gemeenschap.’
De identiteit van de Asjkenazische Joden begon in de schaduw van de Sefardim. De Portugese Joden hadden contact met Hamburg, Londen, Bordeaux, het Iberisch schiereiland, met de koloniën.
Ze spraken Portugees en Spaans, soms Hebreeuws en later een beetje Frans, vertelt Wallet. ‘Als historicus kom je met de moderne talen dan al een heel eind.’ Met de groei van hun gemeenschap stapten de Asjkenazim steeds meer uit die schaduw. Binnen de Asjkenazisch-Joodse gemeenschap groeide een eigen internationaal handelsnetwerk, gericht op Oost-Europa, met connecties tot diep in Rusland. Jiddisch werd de voertaal. Wallet noemt pinkasim, notulenboeken van de Amsterdams-Joodse gemeenschap, handelsregisters, correspondenties, rabbijnenarchieven en ander bronnenmateriaal in het Jiddisch, dat mede vanwege de taalbarrière, nooit wetenschappelijk onderzocht is.
‘Alleen daarom al hoort dit vakgebied binnen de UvA. Er ligt kilometers aan materiaal uit de Amsterdams-Joodse geschiedenis, waar nog bijna niemand naar gekeken heeft. In de Bibliotheca Rosenthaliana, sinds de negentiende eeuw een onderdeel van de universiteitsbibliotheek, het Stadsarchief waar veel Joodse archieven liggen, het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis en Ets Haim, de bibliotheek van de Portugees-Joodse gemeente. Als je als historicus een nieuwe visie wil ontwikkelen op grote wetenschappelijke vragen die ook internationaal spelen, dan moet je hier in Amsterdam zijn.’
Wallet richt zich naast de achttiende eeuw ook op de moderne geschiedenis. ‘Joodse studies vormt een klein vakgebied. Maar om de samenleving goed te begrijpen is het ongelooflijk relevant.’ Hij geeft voorbeelden: ‘Hoe gaan we met religieuze rituelen en gewoonten om in een seculariserende samenleving? Denk aan ritueel slachten en besnijdenis. Dat zijn belangrijke thema’s voor religieuze gemeenschappen, maar ze raken ook aan dierenrechten en kinderrechten. Het is bij uitstek de taak van de universiteit om de samenleving de bronnen en kennis aan te reiken om dat debat geïnformeerd en op goede gronden te voeren.’
Ook de grote thema’s die na de Tweede Wereldoorlog opkomen zijn actueel: de verwerking van de oorlog en het ontstaan van een herinneringscultuur, de impact van de staat Israël op de diasporagemeenschap en de hernieuwde zichtbaarheid van antisemitisme.
‘Op antisemitisme rust duidelijk een maatschappelijk taboe. Maar dat taboe zorgt er ook voor dat mensen weten dat ze dat thema kunnen gebruiken om aandacht voor hun standpunten te krijgen en de samenleving te provoceren. Er wordt gezegd dat mensen die nu Jodensterren dragen om tegen het coronabeleid te protesteren geen historisch bewustzijn hebben, maar ik denk dat het tegendeel waar is. Ze gebruiken de Joodse geschiedenis en de Shoah voor eigen politieke doelen. Daar leg ik graag de vinger op.’
Er zijn geen wetenschappelijke onderzoeken die onomwonden aantonen of antisemitisme in Nederland de laatste jaren is gegroeid. Wel is het duidelijk dat de zichtbaarheid ervan is toegenomen, onder meer via digitale media. Wallet denkt dat het nooit is weggeweest.
‘Antisemitische beelden zijn verankerd in ons collectief geheugen’
‘Als je als historicus naar antisemitische beelden kijkt, hebben ze een diepe geschiedenis en zijn ze verankerd in ons collectief geheugen. Een repertoire van anti-Joodse beelden en stereotypen wordt bijna geruisloos overgedragen, via kinderboeken, grapjes, aan borreltafels, opmerkingen in de huiskamer. Kijk eens naar de rol van Joden in de romans van een grote schrijver als Simon Vestdijk, als schlemiel of handige handelaar. Zo worden stereotypen overgedragen op een vrijwel geruisloze manier, en het anti-Joodse beeld hoeft alleen nog maar geactiveerd te worden op het moment dat mensen het nodig hebben.’
Die anti-Joodse beelden zijn, net als complottheorieën, functioneel voor een bepaalde groep mensen die hun grip op de werkelijkheid verliezen. ‘Daardoor heb je een duidelijke vijand en begrijp je de wereld weer.’ Als wetenschapper kan hij een rol spelen in het depolitiseren van het debat, zegt Wallet. Met een opiniestuk of door op Twitter aanwezig te zijn, door journalisten te spreken om achtergronden te geven. ‘Want antisemitisme is geen politiek speeltje.’
Natuurlijk zijn antisemitisme, de Shoah en het debat over Israël en Palestina, onderdeel van het vakgebied. Maar door je alleen daarop te richten, zoals aan veel Europese universiteiten gebeurt, doe je geen recht aan de Joodse gemeenschap zelf. ‘Het overgrote deel van Joodse Studies gaat over andere zaken, zoals religie en cultuur, Joodse gemeenschappen in stedelijke contexten en samenlevingen. In Amsterdam deden Joden volop mee aan de samenleving, terwijl ze tegelijkertijd hun eigen identiteit bewaarden en participeerden in de internationale Joodse wereld. En kijk eens naar die enorme synagoges, wat een trots en zelfbewustzijn daaruit spreekt. Juist dat is wat het vakgebied zo spannend maakt.’
Bart Wallet (1977) studeerde geschiedenis en Hebreeuws, Aramees en Joodse Studies aan de UvA en de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem. In 2002 studeerde hij cum laude af bij hoogleraar Niek van Sas op Nieuwe Nederlanders de integratie van Joden in Nederland (1814-1851). Hij promoveerde in 2012 bij hoogleraren Irene Zwiep en Shlomo Berger op Links in a chain (‘Schakels in een ketting’), een onderzoek naar Jiddische geschiedschrijving uit de periode 1743-1812 in Amsterdam.
Wallet werd in 2021 benoemd tot hoogleraar Joodse studies: vroegmoderne en moderne Joodse geschiedenis (1500-heden), in het bijzonder in Amsterdam, aan de Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam. Deze eerste voltijdse leerstoel voor Joodse geschiedenis in Nederland is ingesteld in samenwerking met en met steun van de Stichting Menasseh ben Israel Instituut, een academisch samenwerkingsverband ter bevordering van Joodse Studies tussen het Joods Cultureel Kwartier, de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit.
Vanwege de coronamaatregelen heeft Wallet zijn inaugurele rede nog niet uitgesproken. Naar verwachting vindt de plechtigheid plaats op 30 maart 2022 om 16.45 uur in de Aula van de Universiteit van Amsterdam.
