UVA IN BEWEGING

Online alumni magazine september 2022
Online alumni magazine september 2022

UVA IN BEWEGING

‘Er is belangrijk werk aan de winkel’

Opening Academisch Jaar 2022

tekst | Irma Puma, Wieneke Wolthuis
beeld | Van harte gefotografeerd, Lisa Maier
leestijd: 8 min

 Hoe kan de universiteit bijdragen aan een veerkrachtige democratie? Deze vraag stond maandag 5 september centraal tijdens de opening van het academisch jaar in de Lutherse Kerk. Wetenschappers moeten zich veel krachtiger uitspreken over het belang van de democratie en democratische instituties, zegt Claes de Vreese, hoogleraar Kunstmatige intelligentie en maatschappij. Niet omdat ze perfect zijn, maar omdat ze veruit de beste zijn in vergelijking met alle alternatieven.

‘Het is een feestelijke dag, in het midden van oorlog, klimaatcrisis, pandemische ziektes, kansenongelijkheid, inflatie, autoritaire regimes, en maatschappelijke polarisatie’, begint hoogleraar Claes de Vreese. ‘Tel daarbij op dat discussies in Nederland rondom vertrouwen in de politiek, overheid, media, rechtspraak en zelfs de wetenschap zelden positief van aard zijn. En midden in deze discussies bevinden zich nieuwe technologieën, digitale platforms, techbedrijven, en grote vragen rondom vertrouwen in instituties, informatie en in elkaar. Wat al deze uitdagingen verenigt, is dat om na te denken over oorzaken, structuren, oplossingen en tegenwicht, je snel uitkomt bij krachtige, robuuste, oude én nieuwe democratische instituties. Er is belangrijk werk aan de winkel. De grote uitdagingen hebben consequenties voor de maatschappij en tegelijk ook voor de universiteit en het onderzoek. Het is een uitnodiging én verplichting voor ons als wetenschappers.’

‘Krachtiger uitspreken over het belang van de democratie’

Diagnose

De Vreese roept op de staat en ontwikkeling van de democratie te doorgronden. ‘Te weinig vertrouwen in de politiek of instituties is niet goed, te veel vertrouwen ook niet. Daarom is het zo belangrijk om op basis van onderzoek, vaak langlopend, vast te stellen hoe het in Nederland gaat. De afgelopen vijftien jaar was het vertrouwen vrij stabiel. In de eerste fase van de coronapandemie steeg het vertrouwen sterk. En sinds 2021 is het vertrouwen sterk gedaald. Is het een tijdelijke reactie, op een hoog niveau van vertrouwen én op een politiek en overheid die aan het worstelen zijn? Dát zijn de nuances en belangrijke vragen voor onderzoek naar vertrouwen en het functioneren van de democratie. Dat is waar feiten en wetenschap ertoe doen, voordat er breed een diagnose wordt gemaakt van een volledig wantrouwend land.’

Hetzelfde geldt, volgens De Vreese, voor onze informatievoorziening. Hij noemt de Index Persvrijheid van Reporters Without Borders, waarop Nederland dit jaar 22 plaatsen is gezakt, naar de 28ste plaats wereldwijd. ‘Waarom is dat? Is dat omdat iedereen de journalistiek wantrouwt en alle journalisten bedreigd worden? Ja, er worden meer journalisten bedreigd, ja, de NOS heeft het logo van de auto’s gehaald. En tegelijk heeft het ook te maken met een overheid die stelselmatig te laat en onvolledig informatie aan de journalistiek ter beschikking stelt. En het heeft te maken met politici die herhaaldelijk de intenties van de journalistiek en journalisten in twijfel trekken. Zo krijg je opeens, als combinatie van factoren, een situatie waarin Nederland een positie inneemt op de ranglijst die ver ligt van waar het zou moeten. En dat ís ernstig. Want een vrije pers staat, net als een vrije wetenschap, centraal in het functioneren van de democratie.’

‘Het is onacceptabel dat Tik Tok, Instagram, Facebook en YouTube toegang tot data blokkeren’

Berlijnse muur

In zijn rede blikt De Vreese kort terug op zijn jeugd. Bij de val van de Berlijnse muur was hij zestien jaar oud. ‘Ik ben opgegroeid in de veronderstelling dat de wereld beter en democratischer zou worden. Er was een kritische houding. Die kritische blik is er nog, maar het is anders. Het beschermen van democratische instituties en de rechtstaat is centraler komen te staan. Internationale vergelijkingen laten zien hoe liberale democratieën onder druk staan. In het onderzoek betekent dat nog steeds kritisch zijn op bijvoorbeeld de inhoud en het functioneren van de journalistiek. Maar ook veel meer en expliciet stilstaan bij het belang van vrije journalistiek. Bij het feit dat er bijvoorbeeld in landen met een sterk, onafhankelijk publiek omroepstelsel en nieuwsvoorziening meer kennis is over politiek, een hoger informatiegehalte, en meer vertrouwen in de politiek. Het is een verantwoordelijkheid die kennis te delen en uit te dragen als er bijvoorbeeld eenzijdig kritiek is op het functioneren van de media.’

Ook als het gaat om desinformatie en sociale media kan de universiteit door onderzoek een bijdrage leveren, stelt De Vreese. ‘Meerdere UvA-collega’s doen hierin uitstekend werk. We zijn ook betrokken bij EDMO, de European Digital Media Observatory. Zowel in de Nederlands-Vlaamse tak van EDMO waarin wetenschappers, media en factcheckers samenwerken, als ook in de centrale organisatie van EDMO. Daar werken we samen met de Europese Commissie actief aan een model van een Code of Conduct, waardoor wetenschappers, onder bepaalde voorwaarden, toegang kunnen krijgen tot data van sociale media platforms. Belangrijk, omdat discussies over deze platforms gevoerd worden op basis van anekdotes en vermoedens. De toegang tot data over wat er écht gebeurt op YouTube, TikTok, Instagram, en Facebook is slecht geregeld. De bedrijven vermijden hun verantwoordelijkheid, sluiten de huidige tools en toegangen af. Dat is onacceptabel, wetenschappelijk én maatschappelijk gezien. Daarom werken we mee aan procedures die dit hopelijk gaan veranderen. Dát is als wetenschap je verantwoordelijkheid nemen.’

Claes de Vreese: ‘Wetenschappers moeten zich veel krachtiger uitspreken over het belang van de democratie’

Bekijk hier de volledige speech van Claes de Vreese tijdens de opening van het academisch jaar van de UvA op 5 september.

‘Sociale media en de hashtag hebben grote impact’

In zijn rede bij de opening van het academisch jaar gaat hoogleraar Mediastudies Mark Deuze in op media-activisme, democratisch engagement en het onderwijs. ‘Er lijkt volgens onderzoek sprake van een crisis van de democratie, en het is zorgwekkend gesteld met het publieksvertrouwen in de politiek. Aan de andere kant is er juist sprake van meer democratische betrokkenheid dan ooit – via media. Sociale media en de hashtag, die inmiddels vijftien jaar bestaat, hebben grote impact.’

Deuze noemt #Metoo, #Climatestrike, #BlackLivesMatter en de wereldwijde mobilisering van steun voor Oekraïne, en ook steun voor Rusland via #ProPutin. ‘Het zijn talloze vormen van activisme en politiek engagement, gedreven door zowel passievol enthousiasme als aanjagende algoritmen. De mediaomgeving is het terrein waar sociale betrokkenheid plaatsvindt en betekenis krijgt. We leven in media.’

Liefde

‘Democratie is eerder een levenslang proces dan een serie instituten, wetten en afspraken’ zegt Deuze. ‘Democratie is daarmee vooral iets wat we voortdurend zowel individueel als samen maken en doen.’ Hij schetst de democratie in enge zin als loyaliteit en dienst voor ‘het systeem’, versus de democratie in brede zin als het geloof en de praktijk om gezamenlijk verantwoordelijkheid te nemen. Dit associeert hij met ‘liefde’ voor elkaar en de wereld die we samen maken. ‘Om de democratie nieuw leven in te blazen moeten we de democratie anders en opnieuw aanvliegen. Willen we als universiteit een wezenlijke bijdrage leveren, dan moeten we ervoor zorgen zelf een democratische instelling te zijn. Niet alleen qua spelregels en protocollen, maar ook in de pedagogiek en de cultuur van de organisatie.’

Deuze memoreert tal van inspirerende en creatieve initiatieven van de UvA, vaak in samenwerking met andere organisaties. Hij noemt de open source IIS Toolbox van Transitiemakers voor het leren vormgeven van (maatschappelijke) transities. Daarnaast spreekt hij over de Impact Hub op het Roeterseiland, dat als doel heeft bij te dragen aan oplossingen voor problemen in de samenleving. Ook LAB42 op het Science Park is een nieuwe hub voor talentontwikkeling op het gebied van digitale innovatie en artificial intelligence. Hier kunnen onderzoekers en bedrijven kennis delen en samenwerken.

‘De universiteit moet ervoor zorgen zelf een democratische instelling te zijn’

Innovatietheater

Het zijn recente voorbeelden van op democratische waarden gebaseerde onderwijs- (en onderzoeks-) initiatieven: participatie, gemeenschap, co-creatie, betrokkenheid, zelfstandigheid, gelijkwaardigheid en inspraak. Maar deze voorbeelden roepen ook vragen op, zegt Deuze. ‘Zijn al deze creatieve labs, hubs en initiatieven een soort innovatietheater, dat verbloemt dat er in het klassieke curriculum eigenlijk weinig tot niets wezenlijk verandert? Dat er in het systeem van de UvA in feite weinig tot niets democratisch mogelijk is, omdat het systeem iets anders vraagt van docent en student?’

Het moet een beetje van allebei zijn, stelt hij. ‘De UvA maakt wel degelijk vernieuwing mogelijk en maakt zich sterk voor democratisering, terwijl de praktijk van de moderne universiteit ronduit halsstarrig is. Mede door toedoen van steeds verder doordringende IT-systemen en toenemende protocollering. Iets dat we ook in de politiek zien gebeuren. Dus doen we wat we doen omdat het systeem dit van ons vraagt? Of omdat we houden van wat we doen, oprecht zorg hebben voor onszelf en elkaar, en vanuit die beste bedoelingen dingen doen? Dat laatste – de intrinsieke motivatie – is de sleutel. Daarop moet beleid gebaseerd zijn. Dat is de menselijke maat waar iedereen steeds om vraagt.’

Mark Deuze: ‘Om de democratie nieuw leven in te blazen moeten we de democratie anders en opnieuw aanvliegen’

Bekijk hier de volledige speech van Mark Deuze tijdens de opening van het academisch jaar van de UvA op 5 september 2022.

Amalia’s eerste studiedag

Dit academisch jaar heeft de UvA een bijzondere student binnen de poorten. Kroonprinses Amalia liet het dorpse Leiden links liggen en koos voor een internationale opleiding in de grote stad.

Het is voor het eerst dat de UvA een troonopvolger ontvangt. Wat goed te merken was aan alle reuring op de campus. Tientallen media uit binnen- en buitenland stonden opgesteld voor de ingang van de campus op het Roeterseiland. Maar tijdens een kort persmoment waren het voornamelijk de beeldmakers die zich konden uitleven. Antwoorden op vragen van de eveneens aanwezige journalisten deed Amalia amper. Na twee minuten poseren verdween ze vriendelijk zwaaiend naar binnen. Op naar haar eerste college.

Amalia begint dit jaar aan een bachelor PPLE (Politics, Psychology, Law and Economics). Een Engelstalige interdisciplinaire studie waarbij ‘studenten leren samen te werken en vanuit meerdere kanten naar onderwerpen te kijken’, aldus PPLE-dean Radboud Winkels op de UvA-site. Volgens andere bronnen zou het een studie zijn voor twijfelaars, mensen die nog niet precies weten welke kant ze op willen met hun leven. Al zal daar in het geval van Amalia geen sprake van zijn.

Zowel wat betreft stad als universiteit breekt Amalia met een traditie: haar vader en grootmoeder studeerden in Leiden, aan de universiteit die in 1575 gesticht werd door haar voorvader Willem van Oranje. Wat betekent dit voor Amsterdam? En in het bijzonder: wat betekent dit voor de UvA? Zijn wij met haar komst geworden tot een hofleverancier van kennis? Een koninklijke universiteit?

We leggen deze vragen voor aan Niek van Sas, emeritus hoogleraar geschiedenis aan de UvA. ‘Ik zou aan haar keuze voor Amsterdam niet te veel waarde hechten’, zegt hij. ‘Amsterdam mag dan van oudsher de naam hebben nogal republikeins te zijn, maar inmiddels toont deze stad zich best enthousiast ten opzichte van het koningshuis. Daarnaast lijkt me de keuze voor haarzelf enkel positief, omdat ze hier kan onderduiken in een grote stad, in plaats van zichtbaar te zijn in het dorpse Leiden.’

Ook het feit dat Amalia niet vanzelfsprekend in de voetsporen van haar voorgangers treedt, ziet Van Sas als positief. ‘Het geeft aan dat ze serieus over haar keuze heeft nagedacht. Dat pleit voor haar. Bovendien is de UvA een rijke en brede universiteit waar zij zich kan laven aan kennis.’ Het ontbreken van een G van geschiedenis in het PPLE-aanbod zal volgens hem mogelijk thuis opgevangen worden, bij haar scholing tot vorst.

Wat betreft Amalia’s keuze voor de UvA wil Van Sas niet verder gaan dan dat het wel eens goede pr kan zijn voor de universiteit. ‘Net zoals het voor het Amsterdamsch Studenten Corps negatieve pr is dat zij daarvoor heeft bedankt. Overigens een heel verstandige keuze, als je het mij vraagt.’

‘Ik denk dat de ogenschijnlijke vrijheid die Amalia geniet, weergeeft dat vorsten in Nederland hun functie deels zelf kunnen invullen. Met haar studiekeuze lijkt Amalia daar een internationale invulling aan te willen geven. Aangezien ons koningshuis een grote rol voor het land in het buitenland vervult, vind ik het al met al een prima keuze.’

Welkom bij de Universiteitsdag op 24 september

 

‘De invloed van media op onze dagelijkse keuzes’, dat is het thema van de Universiteitsdag op zaterdag 24 september op het Roeterseiland. Het is een feestelijke dag voor alumni, medewerkers en relaties van de UvA. Ben je erbij? 

Sprekers zijn o.a. Anita Elberse, hoogleraar Business Administration aan de Harvard Business School, Gunay Uslu, staatssecretaris Cultuur en Media, Marcel Levi, UvA-hoogleraar Geneeskunde en voorzitter NWO, en Bert-Jan van der Born, hoogleraar Etnische verschillen in de pathogenese van cardiovasculaire aandoeningen aan de Faculteit der Geneeskunde van de UvA. Een deel van de bijeenkomsten is in het Engels.

Gedurende ons hele leven maken we constant keuzes, bewust en onbewust. Elke keuze zorgt voor een ander resultaat. Wat zou er gebeurd zijn als je een ander pad had bewandeld? Hoe had je leven er dan uitgezien? Was je gelukkiger geweest? Succesvoller? Deze vragen worden belangrijker nu ons leven vaak voor iedereen te volgen is via sociale media. De invloed van media en communicatie op onze dagelijkse keuzes is dan ook het thema van deze Universiteitsdag.

PROGRAMMA EN AANMELDEN

Video
Delen

Uw naam

E-mail

Naam ontvanger

E-mail adres ontvanger

Uw bericht

Verstuur

Share

E-mail

Facebook

Twitter

LinkedIn

WhatsApp